به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی بنیاد ملی نخبگان؛ تقویم از ضروری‏ترین نیازهای هر جامعه‏‌ای است. در سرزمین‏هایی مانند ایران و مصر و عراق و سرزمین‏هایی که مبتنی بر کشاورزی بود، تقویم بر پایه حرکت خورشید بوده است. کشاورز نیاز داشت که دقیقا بداند چه تاریخی از سال باید دانه را در خاک بکارد و کی آن آب دهد؛ به همین ترتیب تقویم‏هایی که از دیرباز در این سرزمین‏ها در بین اقوام مصر باستان و بابلی‏ها و ایرانیان باستان و حتی رومیان و چینیان رواج داشته، تقویمی مبتنی بر حرکت خورشید بوده است. زمانی که اسلام به ایران آمد، تاریخ اعراب بر اساس حرکت ماه بود که بدان قمری می‏ گفتند. این تقویم هر سال 10 روز با سال قبل تفاوت داشت. مسلمانان همین تقویم را برای همه قلمروهای حکومت خود به کار گرفتند، اما در بسیاری از سرزمین‏های دیگر با توجه به همان سنت کشاورزی که در بین مردم رواج داشت، در کنار این تقویم حکومتی و مذهبی، تقویم‏های کهن یا حتی محلی نیز که مبتنی بر حرکت خورشید بوده‏ اند، رواج داشته است. با مراجعه به کتاب‏هایی که در قرون اولیه اسلامی نوشته شده و پرداختن به جشن‏هایی نظیر مهرگان و نوروز و سده که در آن آثار یاد شده، این موضوع تا حدودی قابل اثبات است.

در زمان جلال‏الدین ملکشاه سلجوقی با توجه به تغییراتی که در زمان نوروز در تقویم یزدگردی ایجاد شده بود، این نیاز حس شد که باید تقویمی متناسب با حرکت خورشید به شکلی دقیق‏تر تدوین شود تا بعدها با تغییر سال‎ها، آن اشکال به وجود نیاید. جلال‏الدین سلجوقی گروهی از دانشمندان را به سرپرستی حکیم عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری (قرن چهارم و پنجم) مامور این کار کرد.

پس از کوشش‌‏های حکیم عمر خیام و دستیارانش تقویمی دقیق بر اساس حرکت خورشید تدوین شد که به نام جلال‏الدین سلجوقی، تقویم جلالی نامیده شد. این تقویم با توجه به سال‏های کبیسه که در آن بود و محاسباتی دقیق که برای آن انجام شده بود، خطاهای تقویم‏ های پیشین و جابه‏ جایی‏های آن‏ها را نداشت. مبدأ آغاز این تقویم، اول فروردین و اولین روز بهار است که نوروز نامیده می‏شود. همین تقویم است که پس از سال 1304 به‌عنوان تقویم رسمی در ایران مورد استفاده همگانی قرار گرفت.

حکیم عمر خیام، ریاضی‏دان و منجم و فیلسوف برجسته ایران در قرون چهارم و پنجم است. او علاوه بر تدوین تقویم جلالی در ریاضیات نیز ابداعاتی داشته و هم‏چنین رباعیاتی به او منسوب است که اعتباری جهانی را برایش به ارمغان آورده است. در تاریخ ادب فارسی مقبولیتی که او در عرصه جهان داشته، نصیب کمتر شاعر و سخنور دیگر ایرانی شده است. اما در کنار این‏ خدمات و آثار، رساله‏ای در باب نوروز نیز از روزگاران کهن به خیام منسوب بوده است که در آن درباره جشن نوروز و آیین‏های آن سخن گفته است. برخی در انتساب قطعی این اثر به خیام تردید کرده‏اند. این رساله کوچک یک بار به کوشش استاد مجتبی مینوی و بار دیگر به کوشش علی حصوری بارها و بارها در ایران نشر شده است. در هر صورت در این‏جا بنا بر این است که این اثر از خیام است.

کل صفحات نوروزنامه به کمتر از 100 صفحه می‏رسد و خیام در این اثر ابتدا در نوع شکل‏گیری نوروز سخن می‏گوید و در این‏که در دوران پادشاهان مختلف چه رسومی در نوروز رواج داشته است. هم‎چنین به وصف هدایای نوروزی و آن‏چه در دربار پادشاهان رواج داشته نیز پرداخته است. بخش‏های دیگر کتاب درباره گنج و علامت دفین‏ها و انواع اسب‏ها، تیر و کمان و شراب و... است که هر کدام همان‏هایی است که موبد موبدان به پادشاه تقدیم کرده و خیام برای هر کدام از این موارد شرایطی را بیان می‏کند و داستان‏هایی کوتاه را نیز برای آن‏ها ذکر می‏کند.

خیام در آغاز کتاب می‌گوید: «در این کتاب که بیان کرده آمد، در کشف حقیقت نوروز که به نزدیک ملوک عجم کدام روز بوده است و کدام پادشاه نهاده است و چرا بزرگ داشته‏اند آن را و دیگر آیین پادشاهان و سیرت ایشان در هر کاری مختصر کرده آید.»

در این بخش به برخی دیدگاه‏های خیام در نوروزنامه پرداخته می‏شود:

1. نوروز در دوران پادشاهی جمشید بنا نهاده شده است: «چون جمشید آن روز اول ملوک عجم به پادشاهی بنشست، خواست که ایام سال و ماه را نام نهد و تاریخ سازد تا مردمان آن را بدانند.»

2. ماه‏ها را گیومرث ابداع کرد: «چنین گویند که چون گیومرث این روزها آغاز تاریخ کرد هر سال آفتاب را و چون یک دوره آفتاب بگشت در مدت سیصد و شصت و پنج روز به دوازده قسمت کرد هر بخشی سی روز و هر یکی را از آن نامی نهاد و به فریشته‏ای بازبست.» پس از این، خیام معنی هر ماهی را جداگانه بررسی می‏کند و وجه تسمیه آن‏ها را نیز بیان می‏کند.