به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی بنیاد ملی نخبگان؛ نشست بررسی تطبیقی الگوی شناسایی و هدایت دانش‌آموزان مستعدبرتر دانش‌آموزی در شش کشور امریکا، استرالیا، ژاپن، فرانسه، بلژیک و ایران با حضور دکتر منتظر؛ معاون برنامه‌ریزی و نظارت بنیاد ملی نخبگان، دکتر الستی؛ معاون فرهنگی بنیاد ملی نخبگان، جمعی از روسای بنیادهای نخبگان استانی، مسؤولان برنامۀ ملی شهاب و مستعدان‌برتر در محل بنیاد ملی نخبگان برگزار شد.

در این نشست، لیلا چراغ‌ملایی؛ عضو هیئت‌علمی دانشگاه الزهرا ^{سلام‌الله}، با اشاره به اینکه پرورش استعدادهای‌برتر دانش‌آموزی و هدایت آنها به مسیر صحیح، بهترین راه‌کار استفاده بهینه از داشته‌های انسانی کشور است، گفت: بومی‌شدن هویت ملی و دینی مستعدان‌برتر از همان دوران کودکی تا رسیدن به حس مسؤولیت‌پذیری در مسیر اعتلای کشور و هماهنگ‌کردن توان خود با گفتمان حاکم بر جامعه بومی، یک ضرورت انکارناپذیر است.

وی افزود: فرهنگ و مقتضیات اجتماعی کشورها و جوامع مختلف با یکدیگر متفاوت است و هر یک بنا به ساختار فرهنگی خود استعدادبرتر بودن و نخبگی را تعریف و براساس آن نیز اقدام به شناسایی اجتماع نخبگانی و هدایت و حمایت از آنان می‌کنند.

چراغ‌ملایی ادامه داد: در این بین، تقلید کورکورانه از یک کشور، نه‌تنها موجب رشد و تعالی نمی‌شود بلکه به پتانسیل انسانی کشور نیز آسیب‌های جدی می‌رساند. به ‌همین دلیل باید مطالعه تطبیقی در این حوزه انجام شود تا ضمن توجه به تفاوت‌های موجود و پرهیز از قوم‌گرایی، الگویی بومی براساس تجربیات دیگر جوامع حاصل شود.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه الزهرا ^{سلام‌الله}  تصریح کرد: در برخورد هدایتی با مستعدان‌برتر دو رویکرد متفاوت وجود دارد؛ برخی معتقد هستند داشتن استعدادبرتر در یک حوزه خاص، امتیاز محسوب نمی‌شود و نباید فرد مستعد را از جامعه عمومی جدا کرد چراکه این اقدام آسیب‌های فراوانی دارد که عدم‌رشد اجتماعی یکی از آنها است؛ اما برخی دیگر، استعدادبرتر بودن را مزیتی مهم توصیف می‌کنند و فرد مستعدبرتر را پیشران و پیشبرندۀ جامعه می‌دانند؛ بنابراین معتقدند چنین فردی باید در فضایی متفاوت و منفک از جامعه عمومی رشد و تحصیل کند و این هیچ منافاتی با اصل عدالت آموزشی ندارد.

چراغ‌ملایی اظهار داشت: این دو نگاه، مکمل یکدیگر هستند. به‌عبارت دیگر، مستعدبرتر به‌صورت بالقوه پیشبرنده جامعه بومی است بنابراین نیازمند حمایت و هدایت مناسب است اما این موضوع نباید سبب شود او در محیطی بسته رشد کند.

وی با اشاره به مطالعه تطبیقی انجام‌شده روی 5 کشور توسعه‌یافته، گفت: این مطالعه بر چهار پایۀ توصیف، تفسیر، هم‌جواری و مقایسه استوار است و تلاش می‌کند در محیطی مقایسه‌ای شباهت‌ها و تفاوت‌ها بیان و تحلیل شوند. از سوی دیگر، نظریه‌پردازان بسیاری روی موضوع استعدادبرتر و چگونگی هدایت و حمایت از آنان پژوهش و تحقیق کرده‌اند به‌همین دلیل هر روش اتخاذ شده در جوامع پیشرفته، از پشتوانۀ علمی قوی برخوردار است.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه الزهرا ^{سلام‌الله} اضافه کرد: الگوهایی بسیاری در حوزه استعدادهای برتر وجود دارد که به چهار دستۀ تک‌عاملی، اختصاصی چندعاملی، سیستمی و توسعه‌ای تقسیم‌بندی می‌شوند. امروزه الگوی توسعه‌ای بیش از الگوهای دیگر مدنظر است و وابستگی بسیاری نیز به ویژگی‌های فرهنگ و اجتماع بومی دارد و از چهار راه آزمون، مشاهده منظم و مداوم، نظرات متخصصان و برگزیده‌شدن در جشنواره‌ها و المپیادها و مسابقات افراد مستعد را شناسایی می‌کنند.

چراغ‌ملایی با اشاره به تعریف هدایت استعدادهای‌برتر، گفت: هدایت یعنی برنامه داشتن برای آموزش، پرورش، حمایت، بکارگیری، نگهداشت، تکریم و الگوسازی در دو سطح فردی و گروهی که البته در برخی کشورها بر هدایت گروه و در برخی دیگر بر هدایت فرد تأکید بیشتری می‌شود.

وی در ادامه با اشاره به روش‌های شناسایی استعدادهای‌برتر در امریکا، اظهار داشت: در این سیستم، انعطاف یک اصل مهم است؛ یعنی مرزبندی‌ها منعطف هستند بطوریکه فرد در هر سنی که باشد، به شرط برخورداری از شرایط لازم،  می‌تواند وارد مدرسه شود و حتی از جهش پایه‌ای برخوردار شود.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه الزهرا^{سلام‌الله}ادامه داد: قدیمی‌ترین مرکز شناخت کودکان با استعداد در آمریکا، مدرسة ابتدایی کالج هانتر است که از سال 1941 تاکنون (2017) به شناسایی کودکان با استعداد اقدام کرده است. در این مرکز، فعالیت‌های مشارکتی بسیار حایز اهمیت است و سنجش توانایی بر اساس حافظه، طبقه‌بندی، جور کردن، جهت‌یابی و مقایسه‌کردن انجام می‌شود. گزینش نهایی در هانتر توسط معلمان البته با توجه به توازن جنسیتی انجام می‌شود.

چراغ‌ملایی ضمن ارائه توضیحاتی درباره روش شناسایی از طریق روش غربالگری و پروژه های جاویتز، به پروژه اسپکتروم در دانشگاه هاروارد اشاره کرد و گفت: در این پروژه، معتقدند استفاده از آزمون‌های یکپارچه هوش برای شناسایی کودکان با استعداد موثر نیست و استعداد فرد باید در قالب ارزیابی پیوسته، اعتبار بوم‌شناختی یعنی سنجش در موقعیتی مشابه شرایط زندگی فرد، ارزیابی مستقیم و بی‌واسطه و ارزیابی شیوه کار به معنای توجه به عوامل مزاحم نظیر بی‌دقتی و انگیزه‌کم مورد بررسی قرار گیرد.

وی تأکید کرد: در یک نگاه کلی باید دانست، در برنامه‌ها و مدل‌های شناسایی استعدادها در امریکا از سه نوع ابزار استفاده می‌شود؛ دسته اول، ابزارهای رسمی نظیر آزمون‌های هوش، خلاقیت، پیشرفت تحصیلی و آزمون‌های توانایی و غیره است و دسته‌دوم، ابزارهای غیررسمی مانند بررسی نمونه‌کارها، کاربرگ‌های رفتاری والدین، معلمان، همسالان و خود دانش‌آموزان و در نهایت فعالیت در محیط واقعی و شناسایی استعداد در شرایط طبیعی هستند.

از سوی دیگر، در آموزش‌وپرورش ایالات‌متحده، کودکان با استعداد با روش‌های تسریع شامل ورود زودهنگام به مدرسه، جهش پایه‌ای، پیشرفت سریع و جهش موضوعی؛ کلاس‌های ویژه، مدارس ویژه مانند کالج هانتر و دبیرستان استیو سانتاز؛ روش های غنی‌سازی شامل استفاده از فعالیت‌های اکتشافی عام، استفاده از فعالیت‌های پرورش‌گروهی و استفاده از پژوهش‌های فردی یا گروهی برای حل مسایل واقعی و آموزش خانواده‌های کودکان با استعداد تحت هدایت و آموزش قرار می‌گیرند. یکی از نکات مهم در ایالات‌متحده، ارتباط نزدیک و تنگاتنگ دانشگاه با مدرسه است بطوریکه فعالیت‌های دانش‌آموزی پشتوانۀ علمی دارند و حتی در برخی موارد برندگان جایزه نوبل در کنار استعدادهای دانش‌آموزی در اردو شرکت می‌کنند.

وی در ادامه با اشاره به روش‌های موجود در استرالیا برای شناسایی و هدایت استعدادهای‌برتر، گفت: در استرالیا نیز انعطاف لازم وجود دارد. این کشور به دلیل مهاجر‌پذیر بودن از فرهنگ‌های متنوعی برخوردار است و در نتیجه راه‌های متفاوتی نیز برای شناسایی مستعدان در نظر می‌گیرد.

چراغ‌ملایی افزود: در استرالیا، نخبه‌پروری یک اصل مهم است و اعتقاد دارند نخبگان، پیشبرنده کشور به سمت توسعه و پیشرفت هستند و مادامی که چنین افرادی تربیت نشوند، جامعه به نقطۀ مطلوب نمی‌رسد. به‌همین دلیل فرد را تحت آموزش و تربیت فردی قرار می‌دهند. در استرالیا، معلمان محور شناسایی استعداد هستند چراکه بر این باورند که پیش از هدایت استعداد باید زمینه و بستر لازم برای رشد آن وجود داشته باشد و معلم مهمترین عامل در نخبه‌پروری است؛ بنابراین در انتخاب و گزینش معلم دقت بسیار بالایی دارند.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه الزهرا ^{سلام‌الله} یادآور شد: در استرالیا نیز مانند امریکا، تفکیک استعدادهای‌برتر از دیگر دانش‌آموزان وجود ندارد و در هدایت بیشتر روی غنی‌سازی محتوا و برنامۀ درسی تأکید می‌شود تا فرد ضمن گذراندن دروس خود، بتواند در حوزه استعدادی نیز فعالیت کند. از سوی دیگر در مدارس ویژه نیز مهارت‌آموزی حل مسئله، چگونگی تولید دانش و چگونگی دست‌یافتن به تفکر خلاق آموزش داده می‌شود.

وی در بخش دیگری از سخنان خود به روش‌های شناسایی استعداد در ژاپن اشاره کرد و گفت: مهمترین ویژگی روش‌های ژاپنی، عدم‌توجه به استعداد فردی است. به‌عبارت دیگر، سیستم آموزشی ژاپن معتقد است نباید استعدادهای افراد قضاوت شود به همین دلیل هیچ برنامۀ مشخصی برای شناسایی و یا هدایت استعدادهای فردی ندارند.

چراغ‌ملایی ادامه داد: ژاپنی‌ها اعتقاد دارند توان و استعداد فرد باید در قالب گروه و برای پیشرفت یک گروه مورد ارزایابی قرار بگیرد وگرنه صرف برخورداری از استعداد فردی وقتی آن استعداد نتواند برای تعالی یک گروه بکار گرفته شود، ارزشی ندارد. از سوی دیگر، در ژاپن بیشتر روی اخلاق نخبگی تأکید می‌شود و بر این باور هستند که جامعه به شهروند خوب نیازمند است و یک شهروند خوب بهتر از یک نخبه بی‌اخلاق است چراکه نخبه بی‌اخلاق نه‌تنها نمی‌تواند پیشبر جامعه باشد بلکه منشاء آسیب‌های اجتماعی فراوانی نیز هست.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه الزهرا ^{سلام‌الله} خاطرنشان کرد: جایگاه معلم در ژاپن بسیار بالاست و معلمان حتی در اجتماع نیز از بالاترین جایگاه و احترام برخوردار هستند. از سوی دیگر، معلم حتی در خارج از ساعات مدرسه نیز فعالیت‌های دانش‌آموزان را رصد می‌کند تا به شناخت کافی و جامعی از استعدادهای او برسد.

وی تصریح کرد: ژاپنی‌ها می‌کوشند بین پرورش قلب، ذهن و دست تعادل نسبی به وجود آورند و بر مهارت‌های اجتماعی و روابط‌انسانی تاکید بسیار می‌ورزند؛ علاوه بر آن، هدایت در ژاپن بیشتر بر غنی‌سازی محتوای برنامۀ درسی و پرورش فرهنگ و اخلاق نخبگی استوار است.

چراغ‌ملایی به سیستم شناسایی استعدادهای برتر در بلژیک نیز اشاره کرد و گفت: سه اجتماع مختلف فلاندرزی‌ها، فرانسوی‌ها و آلمانی‌ها در کشور بلژیک حضور دارند و همین موضوع سبب می‌شود بررسی مسایل مختلف پیچیدگی خاصی داشته باشد.  فلاندرزی‌ها و آلمانی‌ها دارای حکومت مستقلی هستند و قوانین آموزشی مختلفی هم دارند. علی‌رغم اینکه هر یک از این اجتماعات، کودکان با استعداد را به‌گونه خاصی شناسایی و هدایت می‌کنند اما باید دانست در قوانین رسمی کشور بلژیک، تعریف مشخصی از سرآمدی یا آموزش تیزهوشان وجود ندارد.

وی افزود: اغلب مدارس معمولی، توانایی‌های بالای دانش‌آموزان را با استفاده از روش تسریع و پروژه‌های غنی‌سازی، هدایت می‌کنند. استفاده از برنامه‌های تعطیلات آخر هفته و برنامه‌های تابستانی نیز ازجمله اقدامات بلژیکی‌هاست. در این کشور سازمان‌های خصوصی نیز نقش پررنگی برای پرورش استعدادهای‌برتر دارند گرچه برگزاری المپیادهای سالانه نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. معلمان نیز با شرکت در سمینارهای دو روزه آموزش و پرورش منحصر به فرد را دنبال می‌کنند.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه الزهرا^{سلام‌الله}یادآور شد: فشرده‌سازی برنامة آموزشی، غنی‌سازی در سطح مدرسه، پروژه‌های مطالعات فردی، شرکت در فعالیت‌های آزمایشگاهی، فعالیت‌های خارج از مدرسه (مسابقه‌های هنری، ورزشی، ریاضیات) و همچنین تشکیل انجمن متشکل از اولیا به نام بکینا و برگزاری دوره‌های تابستانی ویژه از مهمترین الگوهای هدایتی است که در بلژیک به کار می‌روند.

چراغ‌ملایی در ادامه به چگونگی شناسایی استعدادبرتر در فرانسه اشاره کرد و گفت: برنامة درسی ملی در فرانسه، برنامه‌های آموزشی همة دانش‌آموزان را در همة سطوح معین کرده و مدارک تحصیلی را نیز تعریف می‌کند. فلسفة تربیتی حاکم بر دستورالعمل‌های آموزشی در سطح ملی، شناسایی نیازهای آموزشی فردی و ویژه و فراهم‌کردن فرصت‌های آموزشی برابر برای همة دانش‌آموزان است.

وی با اشاره به اینکه در فرانسه، ورود زودهنگام به مدرسه یا جهش تحصیلی معمولاً براساس تشخیص والدین، معلمان و افراد متخصص انجام می‌شود، اظهار داشت: سازوکار رسمی خاصی برای شناسایی افراد با استعداد در سطح ملی به رسمیت شناخته نشده است.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه الزهرا ^{سلام‌الله} اضافه کرد: ارائه خدمات مشاوره و روان‌شناسی به معلمان و والدینی که در کلاس خود، دانش‌آموز با استعداد دارند، شرکت در کلاس‌های ویژه، استفاده از معلم‌ویژه به عنوان استاد راهنما، توجه ویژه به پرورش استعدادهای هنری (به ویژه موسیقی) و ورزشی  از مهمترین اقدامات برای شناسایی استعدادهای‌برتر دانش‌آموزی است. علاوه بر آن برنامه درسی نیز به‌گونه‌ای تنظیم شده است که دانش‌آموزان می‌توانند در ساعات خاصی که مشخص شده است به پرورش استعداد ویژه خود بپردازند.

چراغ‌ملایی در ادامه با اشاره به روش پیشنهادی برای شناسایی و هدایت استعدادهای برتر در ایران، گفت: استعداد تحت‌تاثیر زمینه فرهنگی، اجتماعی، جنسیت، یادگیری ناتوانی، وضعیت اقتصادی-اجتماعی، موقعیت جغرافیایی‌، مشکلات محیط‌آموزشی نامناسب و غیره قرار می‌گیرد بنابراین برای شناسایی نمی‌توان از یک روش استفاده کرد و باید انعطاف وجود داشته باشد. به عبارت دیگر، از تمام روش‌های ممکن در کنار هم و در ترکیب با هم در یک فرایند مستمر استفاده شود. 

وی افزود: مشاهده رفتار کودک، بازی‌های مورد علاقه و تاریخچه رشد اولیه، مصاحبه با والدین، استفاده از کاربرگ های استاندارد ویژه والدین و معلمان، مصاحبه با خود دانش‌آموز و استفاده از آزمون‌های استاندارد ازجمله راه‌هایی است که می‌تواند به شناسایی هرچه بهتر استعدادهای دانش‌آموزی کمک کند.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه الزهرا ^{سلام‌الله} با اشاره به شباهت‌ها و تفاوت‌ها در اصول و اهداف هدایت کودکان با استعداد در پنج کشور مذکور، یادآور شد:  کشورهای استرالیا و آمریکا شکوفایی و موفقیت کشور را در توانایی شناخت، پرورش و آموزش کودکان با استعداد می‌دانند بنابراین از توسعه سیاست‌ها، برنامه‌ها و مقررات خاص برای کمک به دانش‌آموزان با استعداد برخوردارند. هدف از هدایت کودکان با استعداد در استرالیا و آمریکا، هم پرورش فردی و هم پرورش این افراد برای خدمت به اجتماع است. اما در ژاپن آموزش و هدایت گروهی بیش از هدایت فردی اهمیت دارد. به افراد با استعداد می‌آموزند که به دیگران کمک کنند، به یکدیگر آموزش دهند و با همدیگر تصمیم‌گیری و پیشرفت کنند. در ژاپن تأکید بسیار زیادی به آموزش اخلاق و فرهنگ دارند و معتقدند که داشتن استعداد فردی بدون داشتن اخلاق و فرهنگ نخبگی نه‌تنها مفید نیست، بلکه آسیب‌رسان است.

وی افزود: در ایران، در اهداف و برنامه‌هایی که در این زمینه نگاشته شده است، بیشتر نگاه انفرادی کردن آموزش و تنظیم برنامه‌ها مطابق نیازهای کودکان با استعداد حاکم است. پرورش و شکوفا ساختن قابلیت‌های افراد در هر سطح از توانایی ذهنی و هوشی جزیی از اهداف آموزش رسمی در ایران است.

وی در ادامه به شباهت‌ها و تفاوت‌ها در روش‌ها و برنامه‌های ویژه آموزشی و هدایتی اشاره کرد و اظهار داشت: در ایران از تسریع استفاده می‌شود اما هدف تسریع در ایران گذراندن زودهنگام محتوای درسی است. همچنین جهش‌تحصیلی مجاز شمرده می‌شود. مسأله اینجاست که دانش‌آموزان با استعدادی که از این روش استفاده می‌کنند تنها از نظر تحصیلی یکسال جلو می‌افتند اما برنامه ویژه‌ای برای پرورش استعدادشان دریافت نمی‌کنند. در آمریکا، استرالیا و فرانسه اهدف از تسریع، آزاد کردن زمان کودک برای پرداختن به استعداد ویژه‌اش است.

چراغ‌ملایی در پایان یادآور شد: در ایران تأکید بیشتر بر روخوانی و حفظ کردن قطعات بریده‌شده‌ای از واقعیت‌هاست و کمتر تبیین، قضاوت، کشف و تولید دانش مدنظر قرار می‌گیرد اما در کشورهای مورد مطالعه به ویژه استرالیا، آمریکا و ژاپن مهارت‌آموزی، فراهم‌کردن فرصت کشف، تبیین، قضاوت و مهمتر از آن تولید دانش، اهمیت دارد. در کشورهای اروپایی و ژاپن نیز مدرسه و معلم نقش حائز اهمیتی در هدایت استعدادهای کودکان برعهده دارند اما این کار با نظارت و حمایت والدین انجام می‌شود و ارتباط تنگاتنگی بین مدرسه و خانواده برقرار است.