به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی بنیاد ملی نخبگان؛ خواندن کتاب کاغذی حال و هوای ویژه‌ای دارد. خیلی‌ها دوست دارند به کتابفروشی‌ها سر بزنند. میان قفسه‌های کتاب‌ها راه بروند و هر از گاهی بایستند، کتابی را در دست بگیرند و تورق کنند. در صفحه اول کتاب‌هایی که برای خودشان یا دیگران می‌خرند، یادگاری بنویسند و تاریخ بزنند. زیر کلمات خط بکشند و حاشیه‌نویسی کنند. و از همه مهم‌تر، با گذر عمر شاهد سیر تدریجی فرسوده شدن کتاب‌ها باشند؛ نشانی برای گذر زمان. داشتن یک کتابخانه شخصی، نه کتابخانه مجازی بلکه فیزیکی، برای خیلی‌هایمان لذتبخش است؛ هرکدام از کتاب‌ها یادآور دوره مشخصی از زندگی‌مان هستند: کتاب‌های درسی و دانشگاهی‌ها، رمان‌ها و مجموعه‌داستان‌ها، مجلات و... اما شاید شما جزو این دسته از افراد نباشید. شاید ترجیح می‌دهید هزاران کتاب را در یک آی‌پد همراه خود داشته باشید و در اسباب‌کشی‌ها نگران جابه‌جایی حجم انبوهی از کتاب‌ها و نیافتن جای مناسب برایشان نباشید. در این صورت شما آدم‌های به‌روزتری هستید!

جزو هر کدام از این دسته‌ها که باشیم، همواره سوال تکراری «کتاب کاغذی بهتر است یا الکترونیک؟» گوشه ذهن همه‌مان وول می‌خورد. در این گزارش قصد داریم به تاریخچه کتاب الکترونیک، مقایسه کتاب کاغذی و الکترونیک و مزایا و معایب آن‌ها و هزینه‌های تولید کتاب به هر کدام از این شیوه‌ها بپردازیم.

اولین کتاب الکترونیک

درباره این‌که اولین کتاب الکترونیک چه زمانی تولید شد، اختلاف نظر وجود دارد اما آنچه همه بر سر آن توافق دارند این است که در سال ۱۹۷۱ میلادی، جنبشی تحت عنوان پروژه گوتنبرگ با هدف تبدیل کتاب‌های کاغذی به کتاب‌های الکترونیکی و پخش آن‌ها پایه‌گذاری شد. بنیانگذار این پروژه مایکل اس هارت است. او در آن سال‌ها و در ساعت‌هایی که می‌توانست به طور رایگان از کامپیوتر دانشگاه استفاده کند، کار صد کتاب اول را خودش انجام داد و از آن پس همه عمر خود را به این پروژه اختصاص داد. امروزه او را به عنوان کسی می‌شناسند که بینشی فراتر از زمان خویش داشت. هارت خودش را یک رمانتیک علاج‌ناپذیر و یک ایده‌آل‌گرای پرکار ذاتی نامیده است. او از ابتدا می‌دانست ایده کتابخانه دیجیتال می‌تواند جهان را دگرگون کند.

پروژه گوتنبرگ هفته‌ای سه میلیون کتاب الکترونیکی فقط از طریق یک تارنما در دانشگاه کارولینای شمالی به نمایش می‌گذارد. این مجموعه متمرکز بر متن کامل کتاب‌هایی با مجوز مالکیت عمومی است. این پروژه سعی دارد کتاب‌ها را ترجیحا رایگان و در قالب‌هایی آزاد که قابل استفاده روی هر رایانه‌ای باشد، عرضه کند. در مارس ۲۰۰۹ پروژه گوتنبرگ ادعا کرد که در مجموعه‌اش بیش از 28 هزار نمونه کار فرهنگی دارد. در سال ۱۹۹۷ چیزی در حدود ۳۰۰ عنوان در این کتابخانه دیجیتال وجود داشت ولی امروزه بیش از ۳۶ هزار عنوان کتاب دارد. هارت گفته بود قصد دارد در نهایت یک میلیون کتاب به صد زبان مختلف و در حوزه‌های گوناگون از جمله گرافیک، موزیک، فیلم، مجسمه، نقاشی و عکس ارائه کند. برای ثبت‌نام در این کتابخانه و استفاده از خدماتش، نیاز به پرداخت هیچ هزینه‌ای نیست.

تا پایان قرن بیستم، هزاران جلد کتاب به صورت دیجیتالی از طریق اینترنت در دسترس کاربران قرار گرفت.

کاربران می‌توانستند کتاب‌ها را مطالعه، چاپ یا حتی روی دستگاه خود بارگذاری کنند. در همان سال‌ها با پیشرفت ابزارهای مطالعه کتاب الکترونیک، چند ناشر معتبر ایالات متحده برای فعالیت‌های نشر الکترونیک خود بخش جداگانه‌ای در نظر گرفتند. در این میان اینترنت بیش از هر عامل دیگری در رواج کتاب الکترونیک موثر بود؛ به گونه‌ای که امروز دیگر نمی‌توان آمار دقیقی از تعداد کتاب‌های الکترونیک موجود در شبکه اینترنت ارائه داد.

کتاب الکترونیک چیست؟

اگر بخواهیم یک تعریف کلی برای کتاب الکترونیک ارائه دهیم باید بگوییم کتاب الکترونیک یا ایبوک (به انگلیسی: E-book) کتابی است که به شکل پرونده دیجیتال تولید و خوانده می‌شود. کتاب‌های الکترونیکی صرفا نسخه‌های الکترونیکی مطالب مکتوب نیستند، بلکه می‌توانند علاوه بر‍ متن و تصویر، فیلم، صوت و پویانمایی را نیز شامل شوند. ایبوک‌ها توسط نمایشگر رایانه یا سایر وسایل الکترونیکی خوانده می‌شوند. اگرچه گاهی اوقات ایبوک را به عنوان «نسخه الکترونیکی یک کتاب چاپی» تعریف می‌کنند اما بسیاری از ایبوک‌ها قبلا چاپ نشده‌اند. تولید و فروش تجاری ایبوک‌ها برای کتابخوان‌هاست. با این وجود از ابزارهای دیگری نیز برای خواندن ایبوک‌ها استفاده می‌شود؛ مثل رایانه رومیزی، لپ‌تاپ، تبلت، تلفن هوشمند.

در کل در صنعت کتاب‌های الکترونیک یک بحث مهم و قابل توجه این است که به چه چیزی می‌توان کتاب الکترونیک گفت. در این زمینه چند دیدگاه وجود دارد که به بررسی آن‌ها می‌پردازیم:

دیدگاه اول: افرادی که از یک دستگاه باتری‌دار - هم‌اندازه کتاب چاپی - برای خواندن کتاب‌های الکترونیک استفاده می‌کنند، بر این باورند که کتاب‌هایی الکترونیک هستند که به وسیله این دستگاه خوانده می‌شوند و بقیه کتاب‌ها را نمی‌توان کتاب الکترونیک نامید.

گروه اول معتقدند کتابی الکترونیک است که بتوان آن را به وسیله دستگاه کتابخوان مطالعه کرد؛ دستگاهی که ابعاد آن به اندازه یک کتاب معمولی است، از باتری استفاده می‌کند و باتری آن قابل شارژ است. این دستگاه با هر بار شارژ حدود 20 تا 40 ساعت کار می‌کند، بنابراین می‌توان یک کتاب الکترونیک را با دستگاه کتابخوان، بدون این‌که در حین مطالعه احتیاج به شارژ دستگاه باشد، مطالعه کرد. این نکته را نیز باید اضافه کرد که این دستگاه‌ها به رایانه متصل نمی‌شوند و صرفا برای خواندن کتاب‌های الکترونیک به کار می‌روند؛ دستگاه‌های کوچکی که برای دانشجویان مناسب و کاربردی است، چون دقیقا به اندازه یک کتاب با قطع رقعی است و حمل آن حتی از نت‌بوک و لپ‌تاپ نیز راحت‌تر است.

کتاب‌هایی که به وسیله این نوع دستگاه‌ها خوانده می‌شوند، کاملا شبیه کتاب دیده می‌شوند و حتی حروف آن‌ها به گونه‌ای است که به نظر می‌رسد با مرکب چاپ شده‌اند.

دیدگاه دوم: گروه دوم معتقدند کتاب‌هایی الکترونیک هستند که به وسیله نرم‌افزارهای ویژه خوانده می‌شوند، نه به وسیله دستگاه. به عبارت بهتر، در نگاه گروه دوم کتاب الکترونیک با نرم‌افزار معنا می‌یابد، نه سخت‌افزار. در این گروه، دو گرایش وجود دارد: یک؛ از نرم‌افزارهای مایکروسافت حمایت می‌کند. دو؛ طرفدار نرم‌افزارهای ادوبی هستند. اگرچه این دو نوع نرم‌افزار با هم تفاوت‌هایی دارند اما هر دو گرایش در یک مورد هم‌نظر هستند و آن هم این‌که کتاب الکترونیک واقعی یعنی کتابی که بتوان آن را با نرم‌افزار خواند.

دیدگاه سوم: دیدگاه سوم می‌گوید هرچه را بتوان با «مرورگر» خواند، کتاب الکترونیک است. در واقع براساس دیدگاه سوم هر صفحه‌ای که داده‌های آن صفر و یک باشد، صفحه‌ای از یک کتاب الکترونیک است. از نظر این گروه مرورگرها مادران کتاب‌های الکترونیک هستند.

دیدگاه چهارم: این گروه اعتقاد جالبی دارند: کتابی که سود نیاورد، الکترونیک نیست! از نظر آن‌ها اصلی‌ترین ویژگی کتاب الکترونیک این است که قابل سرقت برای تکثیر نباشد. آن‌ها می‌گویند چرا باید کتابی را تولید کرد که هیچ سودی نداشته باشد و هر که خواست آن را تکثیر کند؟ این دیدگاه در واقع از جانب هکرها احساس نگرانی می‌کند؛ کسانی که قفل برنامه‌ها و نرم‌افزارها و هر قفل دیجیتالی را می‌شکنند تا حق مالکیت معنوی پدیدآورندگان را پایمال کنند. طبق دیدگاه گروه سوم، «ایمنی» باید جزو ویژگی‌های هر کتاب الکترونیک باشد.

کتاب‌های الکترونیکی به شکل‌های مختلف دیگری نیز تعریف شده‌اند: مثلا کتاب الکترونیکی اصطلاحی است برای تک‌نگاشت‌های الکترونیکی که به شکل حرفه‌ای ویرایش و برای جلوگیری از کپی شدن، کدگذاری می‌شوند. کتاب الکترونیکی وسیله‌ای است که خوانندگان متن‌های خود را روی آن می‌خوانند. نام مناسب برای این دستگاه «کتاب الکترونیکی‌خوان» است.

ادامه دارد...